توانبخشی اختلالات مغز و اعصاب
براساس سازمان جهانی سلامت WHO اختلالات مغز و اعصاب شامل تمام بیماریهایی است که سیستم عصبی (مغز و نخاع یا اعصاب مرکزی و اعصاب محیطی که نقاط مختلف بدن را عصب رسانی میکند.) را درگیر میکند. در این بیماری ها مغز، طناب نخاعی، سیستم عصبی غیرارادی، محل اتصال عصب و عضله و همچنین عضلات ممکن است مختل شوند. بدنبال آسیب سیستم عصبی اختلالات حرکتی به صورت فلج حرکتی، نابهنجاری های حرکت اندامها ، نداشتن تعادل، اسپاسم و تیک ها، اختلالات ایستادن و راه رفتن و… بروز میکند. با توجه به این موارد توانبخشی جز جدایی ناپذیر درمان اختلالات مغز و اعصاب میباشد. در مقاله توانبخشی هوشمند چیست می توانید انواع خدمات توانبخشی رباتیک کلینیک ما را مشاهده نمایید.
در زیر ضمن ارائه توضیح مختصر بیماری، توانبخشی بیماران نیز عنوان خواهد شد.طبقه بندی اختلالات مغز و اعصاب
اختلالات مغز و اعصاب بسته به آنکه اعصاب مرکزی درگیر شده باشند یا اعصاب محیطی تقسیم بندی میشوند. در بیماری هایی که اعصاب مرکزی درگیر میشود با افزایش تونوسیتی عضلات افزایش رفلکسها و اسپاستیسیتی همراه است و در بیماران اعصاب محیطی کاهش تونوسیتی عضله کاهش رفلکس ها آتروفی عضلات دیده میشود؛ در نتیجه نیاز است که روش های درمانی متفاوتی اتخاذ شود. لازم به ذکر است که اختلالات سیستم عصبی هم در کودکان و هم در بزرگسالان را دیده میشود.
بیماریهای اعصاب مرکزی
اختلالاتی که اعصاب مرکزی شامل مغز و نخاع را درگیر میکند شامل موارد زیر است:- آلزایمر: بیماری آلزایمر یک بیماری پیشرونده تخریب کننده نورون های عصبی است و مشخصا نواحی از مغز را آسیب میرساند که در تفکر، یادگیری، حافظه، و شناخت و ادراک نقش دارند. در حال حاضر درمان صد در صدی ندارد اما با برخی روش های درمانی موجود میتوان سرعت پیشرفت و بدتر شدن بیماری را کند کرد. شواهد متعددی نشان میدهد که فیزیوتراپی با ارائه تمرینات ورزشی به بیمار آلزایمری در جلوگیری از کاهش شناخت و ادراک فرد نقش به سزایی ایفا میکند. این شواهد با توجه به تاثیرات نورونزایی و ضد التهابی تمرینات است که به کاهش علائم نوروفیزیولوژیکی بیماری کمک میکند. هرچه فعالیت فیزیکی فرد بیشتر باشد و زودتر شروع شود عوارض بیماری آلزایمر کمتر میشود. فعالیت فیزیکی علاوه بر بهبود موبیلیتی تعادل و دامنه حرکتی مفاصل میتواند مود و روحیه بیمار را بهبود بخشد.
در صورتی که بیماران آلزایمری علاوه بر دریافت برنامه درمانی روتین و تمرینات ورزشی که در خانه انجام میدهتد به صورت گروهی و تحت نظر درمانگر تمرینات فیزیکی را انجام دهند؛ بهبودی چشمگیری در موبیلیتی و حرکت، شناخت و ادراک، و انجام فعالیت های روزمره دارد. تمرینات فیزیکی میتواند هوازی و یا تقویتی باشد اما اگر ترکیبی از هر دو نوع تمرینات باشد بهبودی بیشتری حاصل میشود.
حذف و اصلاح ریسک فاکتورها در بیماران آلزایمری اهمیت ویژه ای دارد که با تغییر سبک زندگی امکان پذیر است. فشار خون بالا از ریسک فاکتورهای بسیار مهم است که با تمرینات ورزشی و رژیم غذایی قابل کنترل است. همچنین خواب منظم و کافی و شاد بودن بسیار موثر خواهد بود. به طور کلی داشتن فعالیت فیزیکی و حضور در اجتماع میتواند ریسک زوال عقل و سرعت پیشرفت بیماری مغز و اعصاب را کاهش دهد.
- فلج مغزی: فلج مغزی بیماری غیر پیشرونده ای است که در اثر اختلال در مغز در حال رشد جنین یا نوزاد بروز میکند. اختلالات حرکتی بیمار فلج مغزی اغلب با اختلال حس، شناخت، قوه ادراک، مشکل در روابط اجتماعی، اختلالات رفتاری و به طور ثانویه مشکلات اسکلتی عضلانی همراه است.
- هدف از فیزیوتراپی در کودک مبتلا به فلج مغزی این است که تا حد امکان قادر به حرکت و انجام فعالیتهای روزمره به صورت مستقل و بدون وابستگی به دیگران باشد . از عوارض ثانویه بیماری شامل؛ عفونت ریوی کانترکچر مفاصل و محدودیت حرکتی جلوگیری کند همچنین بهبود کیفیت زندگی کودک از اهداف فیزیوتراپی میباشد.
- فیزیوتراپی در سفتی عضلات و یا کاهش تون عضلانی، نواحی که بی حرکت هستند، جلوگیری از دفورمیتی های اسکلتی عضلانی، کانترکچر، کوتاهی عضلات، ضعف کنترل در الگوهای حرکتی میتواند کمک کننده باشد.
- درمان های فیزیوتراپی شامل تمرینات کششی تقویتی، تسهیل انجام حرکت در الگوهای حرکتی نرمال، اصلاح پوسچر و راه هایی برای از بین بردن عفونت و ترشحات ریه میباشد. فیزیوتراپیستها همچنین توصیه هایی برای چگونگی وسایل کمکی و تجهیزاتی که برای نشستن ایستادن راه رفتن بیمار لازم است ارائه میدهند.
- آسیب طناب نخاعی: آسیب طناب نخاعی یک اختلال در اثر آسیب تروماتیک (در اثر ضربه ) به طناب نخاعی و یا اعصاب انتهایی کانال نخاعی می باشد که هدایت پیام های حسی حرکتی را در سطح ضایعه مختل میکند. دو نوع آسیب طناب نخاعی وجود دارد که شامل ۱)قطع کامل نخاع که حس و حرکت این سطح از ضایعه کاملا از بین میرود و ۲)قطع ناکامل نخاع که احتمال ریکاوری وجود دارد.
- توانبخشی و مداخله های درمانی فیزیوتراپی در این بیماران اهمیت ویژه ای در جلوگیری از دفورمیتی و تغییر شکل مفاصل، بهبود عملکرد ریوی تنفسی و عضلات، جلوگیری از مشکلات ثانویه این عارضه، کاهش درد، خو دادن بیمار به حفظ وضعیت مستقیم برای نشستن و آموزش بیمار و خانواده او؛ دارد.
مواردی که در فیزیوتراپی بیماران مغز و اعصاب بهش پرداخته میشود:
تمرینات تنفسی، تمرینات انتخابی قدرتی و افزایش دامنه حرکتی، آموزش بیمار در خصوص انجام فعالیت های عملکردی مانند نشستن روی تخت جا به جا شدن و همچنین آموزش خانواده بیمار، تمرینات استقامتی که فرد بتواند وضعیت مستقیم رو حفظ کنه، تحمل وزن روی اندام تحتانی به منظور جلوگیری از پوکی استخوان و کمک به دفع ادرار و مدفوع و همچنین کاهش تون غیر طبیعی عضلات، تنظیم برنامه درمانی برای اختلالات دفع ادرار و مدفوع مثل مشخص کردن برنامه ای برای تخلیه ادرار هر ۴ ساعت یک بار برای مثال، جلوگیری از ایجاد زخم بستر و …
فیزیوتراپیست بسته به مشکلات بیمار مغز و اعصاب و محدودیت های عملکردی فرد برنامه درمانی مناسب را انتخاب میکند.- ام اس: یک بیماری خود ایمنی است که سیستم عصبی را درگیر میکند و در سن ۲۰ تا ۴۰ سالگی بروز میکنه و در خانم ها دوبرابر شایع تراست. سه تریاد تشخیصی بیماری ام اس نیستاگموس، نحوه صحبت کردن خیلی آهسته یکنواخت و با توقف های طولانی بین کلمات، لرزش یا ترمور حین فعالیت در نظر گرفته میشود. امروزه اختلالات بینایی مثل التهاب عصب چشمی دوبینی و … از اولین نشانه های بیماری نام برده میشود.خستگی یکی دیگر از مشکلات بزرگ بیماران ام اس هست که با گرما تشدید شده و طی درمان باید مورد توجه قرار گیرد.
- درمان های دارویی مثل آونکس بتاسرون و کوپاکسون برای جلوگیری از پیشرفت بیماری و کاهش شدت و تعداد حمله ها استفاده میشود.این داروها علائم بیماری مانند خستگی مفرط ضعف عضلات علائم بینایی اسپاسم عضلانی درد افسردگی را کاهش میدهد.
- بیماران ام اس علاوه بر درمان های دارویی به مداخله های فیزیوتراپی نیز نیاز دارند به منظور ۱)جلوگیری از عوارض ثانویه بیماری ۲)مدیریت انرژی و کاهش خستگی بیمار ۳)بهبود عملکرد تنفسی ۴)آموزش بیمار و خانواده ۵)توانمندسازی بیمار جهت انجام کارهای روزمره به صورت مستقل۶) تجویز ارتز
- فیزیوتراپیست از تکنیک های استرچینگ و تکنیک های پی ان اف برای کاهش اسپاستیسیتی عضلات کنترل پوسچر و ثبات افزایش دامنه حرکتی مفاصل کاهش درد بهبود تعادل و.. استفاده میکند. تمرینات فرنکل از تمرینات موثر جهت افزایش هماهنگی حرکت در گروه های عضلانی است و به طور کلی انجام تمرینات ورزشی به صورت منظم برای در استقلال این بیماران اهمیت ویژه دارد.
- بیماری های پارکینسون: یک بیماری تخریب کننده سلول های عصبی است که معمولا در اواخر عمر با کند شدن حرکت، لرزش دست طی استراحت و چرخدنده ای شدن حرکات در فرد ظاهر میشود. با پیشرفت بیماری ، زوال عقل، سخت شدن راه رفتن، ترس از افتادن و پوسچر خمیده رایج است. درمان بیماران پارکینسونی به تیم درمانی شامل پزشک فیزوتراپیست کاردرمانگر گفتاردرمان و روانشناس بالینی نیاز دارد. هدف از فیزیوتراپی و توانبخشی این بیماران به حداکثر رساندن عملکرد بیمار برای انجام امور روزانه و دوم جلوگیری از بروز عوارض ثانویه بدنبال بیماری مثل تغییرات اسکلتی عضلانی و محدود شدن دامنه حرکتی سفتی مفاصل و… است. مداخله های درمانی جهت ۱)بهبود پوسچر خمیده با تقویت عضلات تمرینات کششی تکنیک های ریلکسیشن تکنیکهای پی ان اف تمرینات چرخشی ۲) بهبود راه رفتن بیمار با استفاده از سرنخ های بینایی و شنوایی راه رفتن مقابل آینه استراتژی هایی برای افزایش توجه و تمرکز فرد انجام میگیرد.
- تنفس عمیق تحرک داشتن تمرینات مقاومتی تمرینات هوازی آموزش تمرینات فانکشنال و تمرینات تعادلی از دیگر مداخله های درمانی است که باعث افزایش انعطاف پذیری و روان شدن حرکات کاهش خستگی کاهش خطر ابتلا به پنومونی و بیماری های ریوی و کاهش وابستگی به اطرافیان میشود. نکته مهم در انجام تمرینات این است که از پیچیده و سخت کردن آنها و همچنین شدتی و جرکی بودن تمرینات باید به شدت پرهیز کرد.
مغز و اعصاب
- میگرن: یک اختلال عصبی عروقی است که به عنوان سردرد های شدید مزمن و دوره ای شناخته شده و معمولا یکطرفه ایجاد میشود. این نوع سر درد با فتوفوبیا یا نورگریزی و حالت تهوع همراه است. با وجودیکه نقش فیزیوتراپی در درمان میگرن محدود است اما بدلیل اینکه برخی عضلات اطراف جمجمه در طی سردرد میگرنی دچار اسپاسم میشود؛ درمان های دستی یا منوآل، تمرینات اختصاصی مثل کششی و تقویتی، ماساژ درمانی، سوزن خشک، آموزش بیمار و مدالیتی های الکتروتراپی میتواند از شدت آن بکاهد.
- هانتینگتون: یک بیماری ژنتیکی تخریب کننده سلول های عصبی و پیشرونده است که علائمی شبیه به بیماری های پارکینسونیسم، حرکات اضافه شبیه رقص در تنه صورت و اندام ها ، راه رفتن آتاکسی و بدنبال ان افتادن، اختلال در صحبت کردن بلع و تنفس اختلال در کنترل پاسچر دارند. روش های درمانی و توانبخشی در کنار مداخله دارویی به بهبود کیفیت زندگی این بیماران کمک میکند و دو هدف اساسی در فیزیوتراپی این افراد کنترل افتادن هنگام راه رفتن و کاهش اختلالات حرکتی میباشد که با استفاده از تمرینات اختصاصی بیماران هانتینگتونی بایوفیدبک تکنیک های ریلکسیشن تکنیک های پی ان اف تا حد زیادی بهبودی حاصل میشود.
- دمانس یا زوال عقل
- سکته مغزی
بیماریهای اعصاب محیطی
- فلج بلز: فلج بلز شکلی از فلج موقت عضلات یک نیمه صورت است که عملکرد روزانه فرد ارتباط با دیگران و عزت نفس و کیفیت زندگی فرد را تحت تاثیر قرار میدهد. این بیماری زمانی اتفاق می افتد که عصب کنترل کننده حرکات صورت در یک سمت ملتهب میشود. بدنبال بروز ناگهانی این شرایط درجات مختلفی از ضعف در عضلات یک سمت صورت دیده میشود اما بعد از مدتی به صورت طبیعی ریکاوری صورت میگیرد. بیمار قادر به بستن چشم سمت درگیر نیست افتادگی صورت در همان سمت خشکی چشم گوش درد حساسیت به صدا از دست دادن حس چشایی مشکل در صحبت کردن در فرد دیده میشود.
- توانبخشی و فیزیوتراپی در بهبود هرچه سریعتر این بیماران بسیار کمک کننده است . تمرکز فیزیوتراپیست طی در مان روی بستن چشم حرکات ابرو توانایی استفاده از گونه در لبخند زدن توانایی غنچه کردن لب ها، نگه داشتن لپ بین دندانها، بالا بردن لب بالایی بالا یا پایین بردن لب پایینی خواهد بود.
- فیزیوتراپیست باید هر چه سریع تر آموزش های لازم جهت مراقبت از صورت و چشم، چگونگی مدیریت فعالیتهای روزمره، چگونگی ریکاوری و علائم بهبودی را به بیمار بدهد. تمرینات کنترل کننده حرکت، ریلکسیشن، تمرینات تسهیل کننده حرکت و تمرینات ابتدایی ویژه فلج بلز از درمانهای توانبخشی میباشد.
- نوروپاتی دیابتیک: اختلال عصبی که در آن عملکرد حسی در انتهای اندام ها از بین میرود و همراه با درد عضلانی، بی حسی و کرختی است. بیمار همچنین قادر به درک موقعیت مفاصل خود در فضا نیست. داخله های درمانی توانبخشی در این بیماران به دو صورت کلی تمرینات ورزشی و تجویز ارتز انجام میشود.
- تحقیقات نشان داده است که تمرینات قدرتی میتواند عملکرد عضلات را در بیماران نوروپاتی بهبود بخشد و همچنین تمرینات منظم باعث کاهش دردهای نوروپاتیک و کنترل قند خون میشود. در بیماران دیابتی طی انجام تمرینات ورزشی حتما باید قند خون را چک کرد تا از افت شدید قند خون جلوگیری شود. برنامه تمرینات ورزشی اختصاصی این بیماران باید شامل تمرینات کششی تقوتی ورزش های هوازی تمرینات تعادلی و تمرینات مقاومتی و راه رفتن باشد.
- میاستنی گراویس: میاستنی گراویس بیماری خودایمنی است که محل اتصال عصب به عضله را درگیر کرده و منجر به ایجاد درجات مختلفی از ضعف در گروه های عضلانی اسکلتی میشود. رایجترین عضلاتی که درگیر میشوند عضلات دور چشم صورت بلع و عضلات تنفسی میباشد. این بیماری میتواند منجر به دوبینی افتادگی پلک ، به زحمت حرف زدن، مشکل در راه رفتن خستگی مفرط با افزایش فعالیت داشته باشند.
- میاستنی گراویس اساسا با مداخله دارویی مانند داروی نئوستیگیمن درمان میشود اما روش های جراحی مانند حذف تیموس و یا پلاسمافرزیس (تعویض پلاسمای خون) نیز میتواند علائم بیمار را کاهش دهد. در صورتی که عضلات تنفسی به طور مشخصی ضعیف شود ممکن است دستگاه ونتیلاتور و تنفس مکانیکی نیاز شود.
- سندرم کودا ایکوئنا(دم اسبی)
- آسیب عصب سیاتیک
- رادیکولوپاتی
- فلج ارب
- سندرم گیلن باره
- بیماری ALS
آزمایش های پاراکلینکی برای بیماری های مغز و اعصاب:
- سی تی اسکن
- ام ار ای
- بررسی مایع مغزی نخاعی از طریق پونکسیون ناحیه کمر (lumbar puncture)
- نوار مغزی یا الکتروآنسفالوگرافی: بیماران صرعی بیمارانی که به علت سم دچار کاهش سطح هوشیاری میشوند، اختلالات متابولیک، اختلالات خواب و… میتواند در نوار مغزی به طور تیپیک علامت نشان دهند.
- آنژیوگرافی
- EMG یا سرعت هدایت عصبی
- VEP یا پتانسیل برانگیخته چشمی: درصورتی که در بیماری پتانسیل برانگیخته چشمی مختل باشد، احتمال ابتلا به ام اس در او بالاست.